Jednom davno mi je profesorica hemije rekla da je periodni sistem elemenata na ispitu dozvoljeni šalabahter. Zaista, on to jest, jer iz njega je moguće izvući pregršt podataka o elementu ili grupi elemenata koja vas zanima.

Danas ćemo se pozabaviti jednom grupom srodnih elemenata. Da ostanemo u revijalnom tonu, koncentrisaćemo se ni manje ni više nego na elemente platinske grupe, odnosno pričaćemo o platinskim elementima. Metali su rutenijum, rodijum, paladijum, osmijum, iridijum i naravno, platina kao prestavnik grupe. Platinu i paladijum ste upoznali u prethodnim tekstovima, pa mislim da bi bio red da se malo pozabavimo i ostalima.

U velikom broju hemijskih i fizičkih svojstava platinski metali zaista su slični platini – u elementarnom stanju sjajni su i karakteristične metalne boje, otporni su na djelovanje velikog broja hemijskih sredstava. Takođe su otporni i na habanje i gubitak sjaja te su vrlo dobri vodiči toplote i električne energije. Ne toliko dobri kao zlato i srebro, no ipak pri samome vrhu…

Rutenijum je takođe jedan od metala čiji se spojevi koriste kao katalizatori (od kojih su neki i komercijalno dostupni) za razne hemijske reakcije. Zanimljivo, ime je dobio po državi Rusiji (lat. Ruthenia), budući da ga je otkrio ruski hemičar Karl Ernst Claus. Iako je kao sirovina, poput ostalih dragocjenih metala vrlo skup, interes za hemiju rutenijuma s godinama jača zbog potencijalne primjene rutenijumovih spojeva u organskim sintezama, ali i medicini. Da… Jesam li spomenuo da su rutenijumovi spojevi snažno obojeni? Da… najčešće su crveni ili narandžasti, a boje potiču od samog metalnog centra, odnosno rutenijuma u oksidacionom stanju +2.

Kada smo već spomenuli boje, možemo se dotaknuti iridijuma, koji je svoje ime dobio po latinskoj riječi iris što znači duga jer su i njegovi spojevi izrazito obojeni i prilično šareni. Iridijum je uz osmijum najgušći poznati metal, što znači da su male zapremine ovih metala izrazito velike mase (1 centimetar kubni, ili jedan mililitar iridijuma ima masu od 22,56 g, dok za usporedbu, 1 ml vode ima masu tek 1 gram). Ipak, zbog njihove visoke cijene, kao gusti metal, kada je potrebno mnogo mase u maloj zapremini, još se uvijek koristi mnogo jeftinije olovo. Kao i ostali plemeniti metali, iridijum takođe pokazuje raznovrsnu primjenu, od materijala za izradu elektroda za proizvodnju hlora elektrolizom, električnih kontakata, preko primjene u OLED industriji, pa sve do već prije spomenute katalize.

Ranije spomenuti osmijum još je malo gušći od iridijuma, pa tako 1 ml osmijuma pri sobnoj temperaturi ima masu od 22,59 grama, što ga čini gotovo dvostruko gušćim od olova. Poznat je po primjeni u katalitičkim procesima, pa je tako jedan od prvih katalizatora u Haber-Bosh-ovom procesu fiksiranja azota, odnosno prevođenja elementarnog azota u amonijak reakcijom s vodonikom.

Konačno dolazimo do rodijuma, metala koji je ime dobio po grčkom izrazu za ružu – rhodon. Poput svih elemenata platinske grupe, otkriven je u rudi platine kao prateći element. Njegova najvažnija primjena je u legurama platine i paladijuma (što im dodatno podiže cijenu na tržištu, budući da je rodijum najskuplji plemeniti metal) kojima poboljšava fizička svojstva. Takve legure koriste se u cijevima za izradu staklenih (optičkih) vlakana, elmentima termočlanaka i svjećicama benzinskih motora koje pale smješu goriva i zraka.

Poput platine i paladijuma, takođe je prisutan u katalizatorima motora s unutrašnjim sagorijevanjem gdje razgrađuje štetne gasove nastale gorenjem derivata nafte.

Autor teksta i fotografija: dr sc. Alen Bjelopetrović